โดย
บุญจันทร์ เพชรเมืองเลย
ในปี พ.ศ.2556 วงการศิลปะการแสดงของอีสานต้องสั่นคอนจิตใจอย่างหนัก
เพราะมรดกภูมิปัญญา ที่บรรพบุรุษอีสานได้สร้างสรรค์สั่งสมไว้กำลังใกล้ไร้คนที่มาสืบทอดสานต่อ
ที่กล่าวอยู่ในที่นี้คือ การแสดง “หมอลำ”
กว่าจะมาเป็นหมอลำ
หมอลำนั้นถือกำเนิดมาตั้งแต่โบราณกาล
ต้องอาศัยนักวิชาการ ปราชญ์ผู้รู้ช่วยกันศึกษา ค้นคว้า วิจัย
ถึงการกำเนิดหมอลำว่ามาจากที่ใด ซึ่งก็คงเพียงแต่ได้แค่สันนิฐานกันเท่านั้น
โดยต้องอาศัยการศึกษาวิจัยแบบเจาะลึก ทางแหล่งโบราณคดี
การศึกษาการตั้งถิ่นฐานของชุมชน นำหลักมานุษยวิทยาและสังคมวิทยามาอ้างอิงทฤษฎี
รวมทั้งอาศัยการศึกษาจากวรรณกรรมพื้นบ้านอีสานจากใบลาน หนังสือก้อม
และข้ามไปศึกษาถึงประเทศเพื่อบ้านอย่างประเทศลาวด้วย
เพราะเขาก็มีการขับลำอยู่เช่นเดียวกับไทย
ดังนั้น
หมอลำจึงได้ขึ้นชื่อว่าเป็นศิลปะการแสดงที่อำมตะ ไม่มีวันตายจากสังคมอีสานได้เลย
และทอดเป็นมรดกภูมิปัญญามาจนถึงปัจจุบัน อย่างน่าชื่นชม
และภาคภูมิใจในบรรพบุรุษของเราตลอดมา
พัฒนาการหมอลำ
5
ยุค
ผู้เขียนขอกล่าวถึง
การพัฒนาหมอลำตั้งแต่เริ่มแรก จนถึงปัจจุบันเสียก่อนเพื่อใช้ในการศึกษาต่อไป
ซึ่งการพัฒนาการเหล่านี้ล้วนแล้วเกิดขึ้นมาจากการสันนิฐานทั้งสิ้น
แต่ก็ไม่ได้ว่าจะไม่มีความสอดคล้องกับวิถีชีวิตของชุมชนอีสานเลย กลับกลายเป็นว่ามีความสัมพันธ์กันแทบแยกไม่ออกว่า
หมอลำมีอยู่ในเกือบทุกพื้นในภาคอีสานซึ่งเป็นสัญลักษณ์ที่ช่วยหล่อหลอมให้ผู้คนเป็น
ชุมชน ชาติพันธุ์ ที่เป็นอัตลักษณ์ เพียง 1 เดียว นั้นเอง
สำเร็จ คำโมง (ม.ป.ป.) (อ้างอิงใน จารุวรรณ
ธรรมจักร. 2525; จารุวรรณ ธรรมวัตร. 2525; ธวัช ปุณโณทก. 2524; พระดุริยานุวัตร เขมจารี. 2524; หมอลำทองมาก จันลือ. ม.ป.ป.) ได้ให้ข้อสันนิฐานเพิ่มเติมเกี่ยวกับการเกิดหมอลำในยุคปัจจุบันว่า
หมอลำเกิดจากการอ่านหนังสือผูก และพัฒนานำมาสู่ความเชื่อในลัทธิภูตผีและวิญญาณ ซึ่งต้องบวงสรวงอันเป็นพิธีกรรมเนื่องด้วยความกลัวภัยและเป็นมงคลชีวิตและสังคม
และพัฒนาต่อมาเป็นการจ่ายผญามีการเกี้ยวพาราศีของหนุ่มสาวและเป็นการเจราโต้ตอบกันกลอนลำส่วนใหญ่นั้น
เป็นเรื่องราวที่ผูกแต่งขึ้นสำหรับขับลำให้จบเรื่องภายในกลอนเดียว ทำนองเดียว
ขับลำให้จบเรื่องในหลายกลอน หลายทำนอง (จิรภัทร แก้วกู่, 2541) จากการศึกษาจากนักวิชาการ
และปราชญ์ท้องถิ่น ผู้เขียนจึงได้สรุปแบ่งหมอลำออกเป็น 5 ยุค
ดังนี้
1. ลำผีฟ้า
สันนิฐานว่า ในอดีตความเจริญยังเข้าไม่ถึงหมู่บ้านที่ห่างไกลเมือง
หากเวลาป่วยไข้ก็แทบไม่มีโรงพยาบาลเหมือนปัจจุบัน
ได้แต่อาศัยการรักษาแบบสวดอ้อนวอนเทพเจ้าให้ช่วยเหลือ เยียวยาอาการป่วยไข้
การรักษาโดยการ ลำผีฟ้า (เทวดา) โดยการลำประกอบแคน เป็นต้น (ประมวล พิมพ์เสน, 18 มีนาคม 2556: สัมภาษณ์)
2. ลำพื้น
สันนิฐานว่า เกิดจากการเล่านิทานของคนเฒ่าคนแก่ตามหมู่บ้าน
เพราะสมัยก่อนยังไม่มีทีวี หลังจากทานข้าวเย็นเรียบร้อยแล้ว เด็ก ๆ
ในหมู่บ้านก็จะมาฟังผู้เฒ่าผู้แก่เล่านิทานกันซึ่งสาระในนิทานนั้นส่วนใหญ่เป็นเรื่องของวรรณกรรมพื้นบ้าน
เช่นสังข์สินไซ จำปาสี่ต้น นางหมาขาว นางนกกะยางขาว เป็นต้น
และเพื่อความตื่นเต้นและเร้าใจยิ่งขึ้นผู้เล่านิทานก็มีท่าฟ้อน
ท่าลำเกิดขึ้นมีแคนมาประกอบ เป็นต้น (ระเบียบ พลล้ำ, 28 สิงหาคม 2558 : สัมภาษณ์)
3. ลำลอน
ลำกลอนเป็นการแสดงตอบโต้กันระหว่างชายและหญิง โดยมีแคนเป็นเครื่องดนตรีประกอบลำ
ทำนองลำประกอบไปด้วย ลำทางยาว ลำทางสั้น และลำเต้ย เป็นต้น (เคน
ดาเหลา, 18 กรกฎาคม
2554 : สัมภาษณ์)
4. ลำเรื่องต่อกลอน หรือลำหมู่/ลำเพลิน/ลำเต้ย
ในยุคนี้ความเจริญได้เข้าถึงแล้ว มีเวทีแสงสีเสียงครบ ในการแสดงใช้คนเป็นจำนวนมาก 50 – 100 คน การแต่งกายคล้ายกับลิเกภาคกลาง (อร่าม มุงคำภา, 12 พฤศจิกายน 2557 : สัมภาษณ์)
5. ลำซิ่ง
พัฒนามาจากลำกลอนมีดนตรีที่ทันสมัยเป็นสากล จังหวะดนตรีเร้าใจปลุกใจให้เต้นกลบความเหนื่อยล้าได้
(ราตรีศรีวิไล บงสิทธิพร, 18 กรกฎาคม 2554 : สัมภาษณ์)
เหตุการณ์วิวัฒนาการของหมอลำที่กล่าวมานี้
หากชาวอีสานไม่หวงแหนหมอลำคงทิ้งไปนานแล้ว
และอาจจะไม่มีการสืบทอดมาจนถึงปัจจุบันนี้ก็เป็นได้
สอดคล้องกับ ทฤษฎีวิวัฒนาการ อีวอลลูชันนารี ทีโอรี (evolutionary theory)ตามแนวคิดของ ไทเลอร์ (Tylor) ที่เชื่อว่า
สังคมที่เจริญถึงขั้นอารยะธรรมก็อาจเสื่อมสลายได้เหมือนกับร่างกายมนุษย์
สังคมที่อยู่ขั้นเจริญแล้วมันเป็นการอยู่รอดได้ด้วยการปรับตัวด้วยความสามารถอยู่ตลอดเวลา
และสอดคล้องกับ แนวคิดวัฒนธรรมสมัยนิยม
ป๊อบปิวลาร์ คัลเชอร์(Popular
Culture) ซึ่งเป็นวัฒนธรรมสมัยนิยมของคนในยุคนั้น ๆ
วัฒนธรรมสมัยนิยมเป็นวัฒนธรรมเป็นความเป็นไปได้ แอนนิติง
โกส (anything goes) โดยมีการเปลี่ยนแปลงตามกระแสนิยมของคนในสังคมอยู่ตลอดเวลา
ผลกระทบการกำหนดขอบเขตการแสดงหมอลำ
กฎหมายถ้าหากใช้ไม่ประนีประนอมก็อาจทำให้เกิดผลกระทบอย่างมากมาย
เช่นเหตุการณ์จับลิขสิทธิ์เพลงในปัจจุบันนี้
ซึ่งส่งผลกระทบของการถ่ายทอดวัฒนธรรมอย่างไม่อาจปฏิเสธได้ ดังนี้
1.
หมอลำกลัวโดนจับลิขสิทธิ์แต่ละคณะก็เริ่มทยอยกันเลิกแสดงหมอลำไปในที่สุด
ผลสุดท้ายลูกหลานชาวอีสานก็ต้องอพยพเข้าสู่เมืองหลวง และหาแหล่งโรงงานอุตสาหกรรม
กลายเป็นหนุ่มสาวโรงงาน ทำให้การถ่ายทอดหมอลำเสื่อมหายไป
2. รายได้ที่เสียไปกับค่าลิขสิทธิ์ อาจจะไม่คุ้มกับการลงทุนในการตกแต่งเวที
ค่าชุดการแสดงทำให้เกิดความท้อต่อเจ้าของวงหมอลำ อาจทำให้เลิกกิจการไปเลยก็เป็นได้
สอดคล้องกับ
ทฤษฎีวัฒนธรรมและบุคลิกภาพ คัลเชอร์ แอนด์
เพฟชันเนิลลิที (Culture and
Personality) ในด้าน
ไซโคโลจิเคิล แอ็พโพรส(Psychological
Approach) เป็นการศึกษาวัฒนธรรมในด้านจิตใจ คือ เอ็คโคโนมิก ไลฟ์
ฟอร์ม (economic life Form) โดยยึดมั่นเอาผลประโยชน์เป็นหลัก
ไม่มองในด้านคุณธรรม ดี และเลว
สุดยอดหมอลำอีสาน
จะเปลี่ยนชาวอีสานให้เหมือนกับ
ภาคอื่น ๆ หรือชาติอื่น ๆ ก็อาจจะเป็นไปไม่ได้เพราะกล่าวไว้ข้างต้นแล้วว่า
ทุกพื้นที่มีความแตกต่างกันทางด้านวัฒนธรรม สังคม ประเพณี และการดำรงชีวิต
ซึ่งไม่อาจเปรียบเทียบกันได้เลย ถ้าหากอีสานไม่แตกต่างกับภาคอื่น
ชาติอื่น เศรษฐกิจ การท่องเที่ยว ของอีสานจะเกิดขึ้นได้อย่างไร จุดเด่นด้านใดที่จะเชื้อเชิญชาวต่างถิ่นเข้ามาดูมาเยี่ยมชม
(ถ้าหากเหมือนกันหมดทั่วโลก) และหมอลำอีสานที่สืบทอดมาตั้งแต่โบราณ จะสิ้นสุดลงในปี พ.ศ. 2556 นี้จริงหรือ
สมัยก่อนเด็กที่ไปเลี้ยงควยตามทุ่งนาก็จะร้องเพลงร้องหมอลำบนหลังควย
พอถึงเวลา ทำไร่ ทำนา ทำสวน ก็ร้องเพลงหมอลำ
เทศการสังสรรค์กินเลี้ยงฉลองกันตามหมู่บ้านก็เปิดเพลงหมอลำ หากมีการทำบุญประเพณี
ฮีตสิบสอง ของอีสานก็ร้องเพลงหมอลำ จ้างหมอลำ เป็นต้น
ดังนั้น “สุดยอดของหมอลำ” คือ
ความมหัศจรรย์ของการรวมตัวกันของชุมชนโดยการใช้หมอลำเป็นสื่อในการเชื่อมความสัมพันธ์ระว่างคนในชุมชนและคนต่างชุมชนให้หล่อหลอมรวมกลุ่มกันได้อย่างที่เห็นในปัจจุบันหมอลำจึงเป็นอัตลักษณ์ที่บ่งบอกว่า
“นี้แหละคือคนอีสาน”
1. อ้างอิงจากหนังสือ วารสาร และวิทยานิพนธ์
จิรภัทร แก้วกู่. (2541). กาพย์กลอนอีสาน. ขอนแก่น: มหาวิทยาลัยจุฬาลงกรณ์ราชวิทยาลัย
วิทยาเขตขอนแก่น.
สำเร็จ
คำโมง. [ม.ป.ป.]. ดนตรีอีสาน: แคนและดนตรีอื่นๆ ที่เกี่ยวข้อง. ขอนแก่น
: ศูนย์ศิลปวัฒนธรรมมหาวิทยาลัยภาคตะวันออกเฉียงเหนือ.
2. อ้างอิงจากการสัมภาษณ์
บุญจันทร์ เพชรเมืองเลย, (2558, สิงหาคม.) ระเบียบ พลล้ำ.
สัมภาษณ์.
หมอลำพื้น,
สมุดจดบันทึก
[2558, สิงหาคม
28.]
บุญจันทร์ เพชรเมืองเลย, (2556, มีนาคม.) ประมวล
พิมพ์เสน. สัมภาษณ์.
กลอนลำผีฟ้า,
สมุดจดบันทึก
[2556, มีนาคม
18.]
บุญจันทร์ เพชรเมืองเลย, (2557, พฤศจิกายน.) อร่าม
มุงคำภา. สัมภาษณ์.
ลำเรื่องต่อกลอน,
กล้องวีดีโอของผู้สัมภาษณ์ [2557, พฤศจิกายน 12.]
บุญจันทร์ เพชรเมืองเลย, (2554, กรกฎาคม.) เคน ดาเหลา. สัมภาษณ์. หลักของการแต่งกลอนลำและการอนุรักษ์ภูมิปัญญาไทย
(หมอลำกลอน), กล้องวีดีโอของผู้สัมภาษณ์ [2554, กรกฎาคม 18.]
บุญจันทร์ เพชรเมืองเลย, (2554,
กรกฎาคม.) ราตรีศรีวิไล บงสิทธิพร. สัมภาษณ์.
พัฒนาการของหมอ
ลำกลอนจากหมอลำกลอนย้อนยุคมาเป็นหมอลำกลอนประยุกต์ (ลำซิ่ง). จดบันทึก [2554, กรกฎาคม 29.]
ไม่มีความคิดเห็น:
แสดงความคิดเห็น